ابن‌فرات ناصرالدین محمد بن عبدالرحیم مصریناصرالدین محمد بن عبدالرحیم بن علی بن حسن بن محمد بن عبدالعزیز بن محمد مصری، اِبْن فُرات، حنفی (۷۳۵-۲۹ رمضان ۸۰۷ق/ ۱۳۳۵-۲ آوریل ۱۴۰۵م)، فقیه ، مورخ و خطیب مدرسه معزّیه قاهره می باشد. فهرست مندرجات۱.۱ - اساتید ابن فرات ۲ - نوشته های ابن فرات ۲.۱ - تاریخ ابن فرات ۲.۲ - اثر ناکام ابن فرات ۲.۳ - خصوصیت تاریخ ابن فرات ۲.۴ - دشواری قرائت متن ۲.۵ - تاریخ زنده ۲.۶ - برسی نسخه های خطی ابن فرات ۲.۷ - فهرست احمد تیمور ۳ - عنوان بندی کتاب در وین ۴ - اصل نسخه ۵ - خلاصه نسخه ۶ - کتاب منسوب به ابن فرات ۷ - مقدار چاپ شده تاریخ ابن فرات ۷.۱ - آثار خطی ابن فرات ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - زندگینامهوی در خانواده ای فقیر در قاهره زاده شد و همانجا درگذشت. ۱.۱ - اساتید ابن فراتاز خردی در طلب علم برآمد و از کسانی چون ابوالفرج بن عبدالهادی و ابوبکر بن صناج، راوی دلائل النبوه حدیث شنید و از حافظ ذهبی، ابوالحسن بندینجی و گروهی دیگر اجازه روایت یافت. از کتاب شفا، تألیف قاضی عیاض و ثواب الا¸دم، تألیف ابن عبدالهادی حدیث نقل می‌کرد. [۱]
ابن حجر عسقلانی احمد، انباء الغمر، ج۵، ص۲۶۸-۲۶۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۲ - نوشته های ابن فراتوی مسلمانی معتقد و مؤمن بود، ولی استعمال بعضی کلمات در نوشته هایش، نشانگر آن است که نسبت به پیروان سایر ادیان و مذاهب خشن بوده است. [۲]
شماع حسن محمد، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۴، ص ع، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
۲.۱ - تاریخ ابن فراتابن فرات شیفته تاریخ بود و همواره به نوشتن مطالب تاریخی اشتغال داشت. یادداشت های خود را در دفترهایی که شمار آن را صد جلد گفته اند، گرد آورد. آنگاه چکیده این مطالعات را در کتابی در حدود ۲۰ جلد، موسوم به تاریخ الدول و الملوک، معروف به تاریخ ابن الفرات نگاشت. [۳]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۸، ص۵۱، بیروت، ۱۹۵۷م.
این تاریخ مشتمل بر حوادث سده ششم تا زمان مؤلف است که به ترتیب معکوس نوشته شده، بدین معنی که مؤلف از قرن هشتم آغاز کرده، سپس به ذکر وقایع قرن هفتم، و بعد قرن ششم پرداخته است. ۲.۲ - اثر ناکام ابن فراتوی حوادث قرن پنجم و چهارم را نیز شروع کرده بود، ولی مرگش فرا رسید و کارش ناتمام ماند. [۴]
ابن حجر عسقلانی احمد، انباء الغمر، ج۵، ص۲۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۵]
ابن عماد حنبلی عبدالحی، شذرات الذهب، ج۷، ص۷۲، قاهره، ۱۳۵۱ق.
چنین پیداست که او وقایع مربوط به ۳ سال نخست سده ۹ق را نیز مسوّده کرده بود، ولی دست نوشته وی به دلیل بی توجهی پسرش فروخته شد. [۶]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۸، ص۵۱، بیروت، ۱۹۵۷م.
در هر حال نسخه ای که امروزه در دست است، صرف نظر از پاره ای افتادگی ها، حوادث بین سال های ۵۰۱ -۷۹۹ق/۱۱۰۷-۱۳۹۶م را در بر می‌گیرد. ۲.۳ - خصوصیت تاریخ ابن فراتابن فرات در این تاریخ، به رسم مؤلفان زمان خود، حوادث را برحسب سال ها ذکر کرده و در پایان هر سال وفیات رجال را بر آن افزوده است. و به طوری که خود در آغاز مجلّد مربوط به حوادث قرن ششم آورده، درباره جلوس خلیفه و صفات او، وفات یا خلع او، تصرّف شهرها و سرزمین های پادشاهان اسلامی ، عزل قضات و وزرا و حکّام و سبب آن، اخبار مربوط به پادشاهان، امرا ، سرداران ، اشراف، علما ، فقها ، نحویین و شعرا و تاریخ و محل تولدشان، آنچه می‌دانسته، نقل کرده است برخی از نویسندگان، نوشته اش را دارای اغلاط فاحش و عباراتش را عامیانه خوانده اند. [۷]
ابن حجر عسقلانی احمد، انباء الغمر، ج۵، ص۲۶۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۸]
سخاوی محمد، الضوء اللامع، ج۸، ص۵۱، بیروت، ۱۹۵۷م.
۲.۴ - دشواری قرائت متنناصرالدین با وجود عنایت به ادبیات ، اعم از شعر و نثر ، و توجه به ادبا و جمع آوری و ارائه شواهد شعری از هر حادثه و تدریس نصوص ادبی، دارای یک سبک خاص ادبی نبود. [۹]
شماع حسن محمد، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۴، ص ع، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
قرائت متن کتاب ، بدون مراجعه به مأخذ مورد استناد مؤلّف، کار دشواری است. طرز املای کلمات و مسامحه و سهل انگاری در نقطه گذاری بر حروف و تعیین حرکت کار را بر خواننده مشکل می سازد و باعث اختلاط معانی جملات می گردد. [۱۰]
زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۹، ص م، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
[۱۱]
شماع حسن محمد، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۴، ص ن - ع، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
در ذکر مطالب به اطاله و تفصیل بیش از حدّ لزوم و تکرار پرداخته و برخی از حوادث را روزبه روز دنبال کرده است، چندان که جزء اول از جلد نهم آن تنها مربوط به حوادث ۴ سال از ۷۸۹ تا ۷۹۲ق است. [۱۲]
زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۹، ص ل، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
۲.۵ - تاریخ زندهبا این همه، تاریخ ابن فرات، کتابی ارزشمند است، زیرا نویسنده خود شاهد برخی حوادث بوده، گاه نیز در آن شرکت داشته است. وی حوادث را با صداقت و صراحت ذکر کرده است. [۱۳]
شماع حسن محمد، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۴، ص ع، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
[۱۴]
زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۹، ص ل، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
۲.۶ - برسی نسخه های خطی ابن فراتمهم ترین نسخه خطی این تاریخ ، در ۹ مجلد در کتابخانه وین نگهداری می‌شود که اغلب قطعات آن به خط خود مؤلف است و مربوط می‌شود به اخبار و حوادث اوّل محرّم ۵۰۱ تا اوّل محرّم ۷۹۹ق/۲۲ اگوست ۱۱۰۷- ۵ اکتبر ۱۳۹۶م. فلوگل درباره اصیل بودن این نسخه به تفصیل دلایلی می آورد. این نسخه کامل نیست و بعضی از مواضع آن مثلاً در جلد ۴، حوادث بین سال های ۵۶۸ - ۵۸۵ق/۱۱۷۲- ۱۱۸۹م و سال ۵۸۹ق/۱۱۹۳م و از جلد ۵، حوادث بین سال های ۶۲۵ - ۶۵۹ق/۱۲۲۷-۱۲۶۰م از میان رفته است، اما اثری مشتمل بر وقایع بین سال های ۶۳۹ -۶۵۹ق/۱۲۴۱-۱۲۶۰م در کتابخانه واتیکان موجود است که ولسترنج، مورخ انگلیسی، معتقد است جزئی از تاریخ ابن فرات می باشد و دلایلی بر اصالت آن ذکر می کند. دلاویدا نیز در فهرستی که بر مخطوطات عربی اسلامی موجود در کتابخانه واتیکان فراهم آورده، به اصالت آن اشاره کرده است. [۱۵]
زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۹، ص ی، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
قسمت های خالی مربوط به سال های ۶۲۵ تا ۶۳۸ق/۱۲۲۷-۱۲۴۱م نیز با پیدا شدن مجلدی در مراکش که نسخه عکسی آن برای دانشگاه آمریکایی بیروت ، ناشر مجلدات تحریر شده به وسیله زریق، فرستاده شد، پرشده است. ۲.۷ - فهرست احمد تیموراحمد تیمور پاشا عکس نسخه موجود در وین را فراهم آورده و با ذکر مقدمه ای کوتاه درباره مؤلف و کتاب و بررسی منابع و مآخذی که ابن فرات به آنها استناد کرده، و نیز آنچه از نسخه ساقط شده و یا تقدم و تأخری که در آن روی داده، ضمن تأیید این‌که نسخه اصلی به خط مؤلف است، برای حوادث و وفیات فهرستی ترتیب داده است. این نسخه عکسی با مقدمه و فهرست تیمور پاشا امروز در دارالکتب مصر موجود است. [۱۶]
زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۹، ص ی، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
۳ - عنوان بندی کتاب در وینهریک از مجلدات موجود در وین و واتیکان برای سهولت در استفاده از آنها به دو بخش تقسیم شده است. [۱۷]
زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۹، ص ی، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
۴ - اصل نسخهدر بین کتب خطی کتابخانه ملی پاریس ، یک جلد از تاریخ ابن فرات، به شماره ۱۵۹۵ موجود است که اخبار و حوادث مذکور در آن از ۱۱ق/۶۳۲م آغاز و به اواسط ۱۹ق/۶۴۰م پایان می‌یابد. ظاهراً این نسخه، مسوده اصلاح شده خود مؤلف است که برای استفاده شخصی نوشته بوده است. ۵ - خلاصه نسخهنسخه دیگری نیز به شماره ۱۵۹۶ در همان کتابخانه موجود است که خلاصه ای است از تاریخ ابن فرات همراه با ترجمه فرانسوی آن (مربوط به حوادث بین سال های ۶۶۴ -۶۹۰ق/۱۲۶۶- ۱۲۹۱م). نسخه برداری و تلخیص و ترجمه این کتاب به وسیله م. ژوردن صورت گرفته است. ۶ - کتاب منسوب به ابن فراتدر مجموعه کتب شارل شفر در همین کتابخانه، کتاب خطی دیگری هست، تحت عنوان الطریق (یا التاریخ) الواضح المسلوک الی معرفة تراجم الخلفاء و الملوک. بلوشه این کتاب را جلد نهم یا هشتم از تاریخ ابن فرات می‌داند که از اخبار شاهان ساسانی شروع شده و به شعرای زمان جاهلیت پایان می‌یابد [۱۸]
زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۹، ص ک، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
کتابی نیز با همین عنوان در موزه بریتانیا شناخته شده که مشتمل بر اخبار عهد قدیم، از شیث تا اسحاق است. [۱۹]
زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، ج۹، ص ک، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م.
۷ - مقدار چاپ شده تاریخ ابن فراتقسمت هائی از کتاب تاریخ ابن فرات که تاکنون به چاپ رسیده، به شرح زیر است: الف - جلد ۴ شامل دو قسمت: بخش اول، حوادث بین سال های ۵۶۳ -۵۸۶ق/ ۱۱۶۸-۱۱۹۰م و بخش دوم، حوادث بین سال های ۵۸۷ -۵۹۹ق/۱۱۹۱-۱۲۰۳م. ب - جلد ۵ (بخش اول)، مربوط به حوادث بین سال های ۶۰۰ - ۶۱۵ق/۱۲۰۴- ۱۲۱۸م. جلدهای ۴ و ۵ به اهتمام شماع، به چاپ رسیده است. ج - جلدهای ۶ و ۷ مربوط به حوادث بین سال های ۶۷۲ - ۶۹۶ق/ ۱۲۷۴-۱۲۹۷م به کوشش زریق و نجلا عزّالدّین به چاپ رسیده است. د - جلدهای ۷-۹ (در ۴ جزء)، یک بار به اهتمام زریق و بار دیگر به کوشش اسد رستم و نجلا عزالدین انتشار یافته است. ۷.۱ - آثار خطی ابن فراتآثار خطی: ۱.اسماء الصحابة [۲۰]
اسماء الصحابه منصور عبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المکتبه الاحمدیه، ج۱، ص۴۱۲، بتونس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م.
۲. انیس العاقل و تنبیه الغافل، در ۱۰۵ باب [۲۱]
ظاهریه، خطی، ج۱، ص۱۳۳-۱۳۴.
۳. تاریخ العباد و البلاد [۲۲]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۲۰۷.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی احمد، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۲) ابن عماد حنبلی عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق. (۳) ابن فرات ناصرالدین محمد، تاریخ ابن الفرات، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م. (۴) ابن فرات ناصرالدین محمد، تاریخ ابن الفرات، به کوشش حسن محمد شماع، بصره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۷م. (۵) بغدادی، هدیه. (۶) زرکلی، اعلام. (۷) زریق قسطنطین، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م. (۸) سخاوی محمد، الضوء اللامع، بیروت، ۱۹۵۷م. (۹) سیوطی حسن، المحاضره، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م. (۱۰) شماع حسن محمد، مقدمه بر تاریخ ابن الفرات، به کوشش قسطنطین زریق، بیروت، ۱۹۳۶م. (۱۱) ظاهریه، خطی. (۱۲) کحاله عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۱۳) منصور عبدالحفیظ، فهرس مخطوطات المکتبه الاحمدیه بتونس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «ناصرالدین ابن‌فرات» ج۴، ص ۱۵۹۰. |